Alexanders Geesten
Aan het einde van het tweede boek van AG beschrijft Maerlant hoe Alexander en Darius elkaar treffen bij de stad Issus. De spanningsboog in het verhaal heeft hier een hoog niveau bereikt: Darius heeft het misleidende bericht ontvangen dat Alexander op de vlucht geslagen is, maar wordt bij Issus totaal verrast door een vijand die hem op een strategisch punt met een leger in slagorde rustig staat op te wachten. Dan gebeurt er verteltechnisch iets eigenaardigs. Maerlant vertelt hoe Alexander met zijn leger de overrompelde legermacht van de Perzische koning aanvalt, maar onderbreekt dan abrupt de loop van het verhaal met een omvangrijke amplificatio van 250 versregels over het schild van Darius. Hij volgt hierin zijn hoofdbron op de voet, maar wat opvalt is dat hij Gautiers schildbeschrijving (van ca. 50 verzen) door middel van verduidelijkingen en toevoegingen aanzienlijk uitbreidt (ca. 250 verzen). Waarom wordt er zowel in de Alexandreis van Gautier, als in AG zoveel aandacht aan het schild van Darius besteed, en waarom breidt Maerlant de schildbeschrijving nog verder uit? Het schild Darius is de drager van een schitterend pronkschild, gesmeed van een edel metaal: ‘cast in a sevenfold circle, as a rival, challenged to a contest the insuperable brightness of the sun’. In taferelen is er de geschiedenis van Darius' voorgangers op afgebeeld: te beginnen bij Nimrod, die men in de middeleeuwen beschouwde als de machtige voorganger van de Perzische koningen, waarna vervolgens Nebucadnezar en Belsassar aan bod komen; tenslotte is op de schildrand de geschiedenis van Cyrus afgebeeld. Bij nadere beschouwing blijkt dat het schild van Darius wortels heeft die tot Homerus teruggaan. Het zijn de schilden van Aeneas en Hannibal die Gautier de Châtillon tot voorbeeld hebben gediend bij de beschrijving van Darius' schild in zijn Alexandreis. Onderzoekers hebben geconstateerd dat Gautier met zijn epos beoogd heeft Vergilius te imiteren en te evenaren. Het schild van Darius vertoont ook een grote overeenkomst met het schild van Hannibal. Bij Gautier is het eveneens de anti-held (Darius) die een pronkschild draagt en hebben de afbeeldingen op het schild betrekking op de voorgeschiedenis van de drager, waarbij dat verleden deze niet tot eer strekt. De oude Perzische koningen worden negatief afgeschilderd en de nadruk ligt, volgens Harich, op de conflicten tussen Joden en Perzen, toegespitst op de verwoesting van Jeruzalem. Hierin is een overeenkomst met het hoofdthema van de Alexandreis: het conflict tussen Oost en West. Alexander is het voorbeeld van de succesvolle heerser die het gevaar uit het Oosten voor het Westen heeft bedwongen. Een actueel probleem voor Gautiers publiek was de permanente dreiging vanuit het Oosten voor de christelijke wereld, in het bijzonder de bedreiging van Jeruzalem en van het oostelijk Middellandsezeegebied. Gautier heeft zijn epos opgedragen de aartsbisschop van Reims, die tevens een nauwe bloedverwant was van de jonge Filips Augustus en bovendien lid van diens regentschapsraad. Harich interpreteert de Alexandreis als een oproep tot kruisvaart aan Willem, met de verwachting dat deze zijn invloed uit zou oefenen op de jonge koning. Symboliek Zoals bij Vergilius en bij Silius heeft het schild bij Gautier ook meer een symbolische waarde dan een materiële betekenis als wapen. Betekenisvol daarbij is de afbeelding op de rand van Darius' schild: de geschiedenis van de grote Perzische koning Cyrus die op het toppunt van zijn macht en roem onverwacht door een vrouw (Koningin Tamaris) wordt gedood. Gautier presenteert deze geschiedenis als een exemplum van de bedriegelijkheid van aardse roem. Dit thema van ‘opkomst en val van een heerser’ dat het schild als het ware omsluit, is analoog aan het lot van Alexander: op het hoogtepunt van zijn macht komt hij onverwacht om het leven door het drinken van een beker vergiftigde wijn. Gautier heeft, in navolging van Vergilius en Silius, variërend binnen het kader van de Alexandreis een schild gecreëerd dat in zijn symbolische betekenis de thematiek van het gehele epos nog eens benadrukt. Het schild Aan de rij literaire schilden die hier van Homerus tot Maerlant de revue passeerden, blijken twee aspecten verbonden te zijn: de functie van het schild als wapen en de functie van de afbeeldingen op het schild. Opvallend is dat er een verschuiving in betekenis optreedt van materieel naar symbolisch: al bij Vergilius gaat het niet meer om het schild als zodanig, maar om de betekenis die de afbeeldingen hebben voor de strekking van het hele epos. Bij het schild van Aeneas ligt die betekenis op het historische vlak, op het schild van Hannibal krijgt de geschiedenis die erop afgebeeld is een morele ondertoon. In de Alexandreis en ag wordt de morele strekking sterker beklemtoond dan de historische betekenis; bij Gautier gebeurt dat enigszins verhuld, bij Maerlant veel explicieter. De amplificatio wordt door de middeleeuwse auteurs aangewend ter versterking en verduidelijking van de thematiek in het verhaal en krijgt een vooruitwijzende functie. |